بیماری‌ها و آفات گوجه فرنگی که آسیب جدی می‌زنند + درمان

گوجه فرنگی در دسته‌ی صیفی‌جات پرمصرف شناخته می‌شود و مردم ایران در اکثر غذاها از آن استفاده می‌کنند. این صیفی سرخ‌رنگ و خوشمزه در کشورمان کشت پررونقی نیز دارد و به درجه‌ی صادرات هم رسیده است. بااین‌حال می‌بینیم که در برخی مواقع محصول این گیاه از کیفیت خوبی برخوردار نیست و کشاورز در کشت این صیفی موفق نبوده است. آفات و بیماری‌ها همیشه تهدیداتی سنگین برای درختان و گیاهان بوده‌اند و تاکنون عدم توجه به آنها موجب خسارت‌های سنگینی شده است. در ادامه درمورد انواع بیماری‌ها و آفت‌های گوجه فرنگی توضیح بیشتری خواهیم داد و به چگونگی درمانشان خواهیم پرداخت.

شناخت انواع بیماری‌ها و آفات گوجه فرنگی

مشکلات و بیماری‌هایی که گوجه فرنگی معمولاً منشأ قارچی، باکتریایی و یا ویروسی دارند. البته برخی از این مشکلات نیز غیرعفونی هستند و به دلیل عوامل محیطی اتفاق می‌افتند. همچنین می‌دانیم که آفت‌ها از سال‌ها پیش تاکنون ضرر زیادی به مزرعه‌ها زده و محصولات را نابود کرده‌اند.

برای شناسایی به موقع بیماری و پیدا کردن راه چاره برای آن بهتر است هر روز یا چند روز یکبار بوته‌ها وارسی شوند. این کار باعث می‌شود زمانی که گیاه هنوز کاملاً درگیر بیماری نشده وجود عامل مخرب شناسایی شود و از شیوع آن به کل گیاه یا کل مزرعه جلوگیری شود.

 پیشنهاد می‌کنیم وقتی نشانه‌های بیماری را روی یک برگ، یک میوه یا بخش کوچکی از بوته می‌بینید حتماً با مشورت یک متخصص به حل مشکل بپردازید. در ادامه به توضیح بیماری‌های گوجه و منشأ آنها و همچنین انواع آفات گوجه فرنگی خواهیم پرداخت.

معرفی آفات گوجه فرنگی

مهم‌ترین آفات گوجه فرنگی که به میوه یا بوته‌ی آن آسیب می‌رسانند این موارد هستند:

• کرم میوه خوار گوجه فرنگی

این کرم معمولاً رنگی قهوه‌ای دارد که در اواخر دوران بلوغ به سبز روشن تغییر پیدا می‌کند. کرم میوه‌خوار با نام علمی Helicoverpa armigera از شکوفه و میوه‌ی گوجه تغذیه می‌کند که باعث ایجاد خسارات زیاد و شکل و فرم بد گوجه فرنگی می‌شود.

مشاهدۀ پروانه‌هایی با رنگ قهوه‌ای روشن در مزرعه از وجود این کرم در مزرعه خبر می‌دهد. دوم اینکه با وارسی بوته‌ها می‌توان تخم‌های ریز و سفید رنگ این کرم را که به صورت انفرادی گذاشته می‌شود ببینید. از آنجایی که بیرون آمدن این حشره از تخم به سرعت بوته‌ها را درگیر می‌کند بهتر است قبل از آن این حشره را شناسایی کنید و عملیات سم پاشی انجام دهید. برای نابودی شاپرک‌های تخم گذار نیز انواع تله وجود دارد که می‌توانید از آنها استفاده کنید.

• کرم برگ‌خوار گوجه فرنگی

این آفت گوجه فرنگی همان‌طور که از اسمش انتظار می‌رود از برگ بوته تغذیه می‌کند؛ اما معمولاً به میوه هم حمله می‌کند و به آنها آسیب بزنند. این کرم که در حالت بالغ روی تنش نقش‌هایی دارد معمولاً به گوجه‌های نزدیک به زمین و پایینی خسارت بیشتری می‌زند. نام علمی این کرم Spodoptera litura است.

این کرم معمولاً در فصل بهار و در سطح خاک تخم ریزی می‌کند. برای شناسایی تخم‌ها این کرم به دنبال تخم‌های ریز و شفاف بگردید و در صورت مشاهده بیش از حد آنها تا دیر نشده مزرعه یا گلخانه را پاک‌سازی کنید. وجود رشته‌های نازک سفید روی سطح برگ‌ها نیز از نشانه‌های وجود این کرم است. برای از بین بردن این آفت حشره‌کش‌ها و آفت‌کش‌های کمی مؤثر هستند پس درمورد آن تحقیق کنید و از یک متخصص کمک بگیرید.

• کرم طوقه بر گوجه فرنگی

این کرم‌ها در انواع مختلفی وجود دارند که وقتی بالغ شوند شب‌پر یا سوسک خواهند شد. کرم‌های طوقه بر گیاه را از ناحیه طوقه می‌خورند و باعث اختلال در روند انتقال شیره می‌شوند. البته ایجاد این نارسایی در گیاه تنها آسیب آنها نیست و در موارد شدید حمله‌ی آنها به افتادن و مرگ بوته منجر می‌شود.

وارسی ساقه‌های گیاه راه حل خوبی برای شناسایی این آفت است. در صورت مشاهده هرگونه خوردگی و آسیب روی طوقه‌ی بوته‎‌ها بهتر است به دنبال سم‌پاشی یا جمع آوری این کرم‌ها باشید. برای از بین بردن آنها بهتر است شب‌ها عمل کنید؛ چراکه این کرم هنگام شب به تغذیه از گیاه می‌پردازد و ریشه‌کن شدن آن تضمینی‌تر است.

• شب‌پره مینوز گوجه فرنگی

این آفت در گلخانه‌های کشت گوجه فرنگی بیشتر از مزارع یافت می‌شود. شب‌پره مینوز طرز کار عجیبی برای آسیب رساندن به گوجه فرنگی دارد. این آفت به برگ‌های جدید حمله می‌کند. لاروها مزوفیل را از بین می‌برند و تنها اپیدرم باقی می‌ماند. به همین علت تونل‌هایی روی برگ‌ها دیده می‌شود. این کار او تا ۶۰ درصد بهره‌وری بوته‎‌ها را کاهش می‌دهد.

اثری که این آفت بر روی برگ می‌گذارد شبیه به دالان است و بهترین راه برای شناسایی آن به حساب می‌آید. برای از بین بردن شب پره مینوز، سم پاشی تأثیری ندارد و باید از تله‌های مختلف استفاده کرد. تله‌های نوری در هنگام شب از بهترین روش‌های از بین بردن این حشره است. همچنین استفاده از تورهای ضد حشره در گلخانه نیز برای رفع این مشکل مؤثر است.

• مگس مینوز گوجه فرنگی

مگس مینوز نیز مانند شب‌پره مینوز ازمزوفیل برگ بوته‌ی گوجه فرنگی تغذیه می‌کند. این مگس از شب پره مینوز خطرناک‌تر است و به خود میوه نیز حمله‌ور می‌شود.

مگس مینوز نیز دقیقاً مانند شب پره مینوز قابل شناسایی و کنترل است. برای این آفت هم می‌توان از انواع تله و تور ضد حشره استفاده کرد.

• مگس سفید گوجه فرنگی

مکس سفید به تنهایی خیلی برای گوجه خطرناک نیست؛ اما ناقل ویروسی خطرناک به نام TYLCV است که به گیاهان آسیب جدی می‌رساند. البته این مگس از شیره‌ی بوته‌ها نیز تغذیه می‌کند که موجب زردی برگ گوجه می‌شود؛ اما برای میوه‌ها خطری ندارد.

مگس سفید به دلیل داشتن رنگ روشن قابل مشاهده و شناسایی فوری است. این آفت به برخی از سم‌‌ها مقاوم است و برای از بین بردن آن باید از آفت کش مناسب و قوی استفاده کرد.

• تریپس گوجه فرنگی

تریپس‌ها آفات بسیار ریزی هستند که شیره و مزوفیل گیاه را می‌مکند. این حشرات بسیار ریز و سبز رنگ هستند و در اواخر فصل کشت بیشترین آسیب را به گیاهان می‌زنند.

تخم این حشره با تعداد بسیار بالا روی بالای برگ‌های بوته قابل مشاهده است. برای از بین بردن این آفت سم‌پاشی روش مؤثری نیست و بهتر است از حشرات شکارگر یا کنترل‌گرهای بیولوژیکی استفاده کنید. البته برخی سموم قوی برای از بین بردن آفت در تعداد بالا مؤثر هستند. 

• کنه گوجه فرنگی

کنه‌ها از آفات مهم اکثر صیفی‌جات هستند. کنه در انواع مختلف وجود دارد که انواع مختلف آن با تغذیه از شیره‌ی گیاه خسارات جبران‌ناپذیری به محصولات می‌زنند. این آفت‌ها معمولاً دسته‌جمعی و با تعداد بسیار بالا به گیاه حمله می‌کنند و زیان‌های جبران‌ناپذیری به مزرعه می‌زنند.

هر چقدر گیاه تغذیه‌ی بهتری داشته باشد و بیشتر تقویت شود در مقابل کنه‌ها مقاوم‌تر است. پس از مشاهده‌ی کنه‌ها در سطح برگ‌ها میوه‌ی گوجه می‌توانید از انواع آفت‌کش‌ها استفاده کنید. البته بهتر است پس از منهدم کردن این آفت بوته‌ها را به خوبی تقویت کنید تا عوارض جانبی وجود کنه در آنها کمتر شود.

معرفی بیماری‌های قارچی گوجه فرنگی

مهم‌ترین بیماری‌های گوجه فرنگی با عامل قارچی موارد زیر هستند:

• آنتراکنوز گوجه فرنگی

عامل اصلی این بیماری قارچی به نام Colletotrichum SPP است. این قارچ با رشد در بستر گیاه باعث می‌شود که گوجه‌ها دارای لک‌های سیاه رنگ شوند و در نهایت پوسیدگی گوجه را به همراه دارد. متأسفانه این نوع قارچ تا زمانی که میوه کاملاً نرسد خودش را نشان نمی‌دهد و تازه پس از برداشت گوجه با لک‌شدن و نابودشدن محصول مواجه خواهید شد.

اولین علائم بیماری آنتراکنوز لکه‌های کوچک سیاه روی گوجه ها شروع می‌شود و این لکه‌ها گسترده می‌شوند و به هم می‌پیوندند و باعث بروز ضایعات بدشکلی روی میوه ها می شوند. برای جلوگیری از انتقال این قارچ به بقیه‌ی بوته‌ها رطوبت محیط را پایین بیاورید و از روش‌هایی مثل آب‌پاشی برای آب دادن به مزرعه استفاده نکنید. همچنین استفاده از قارچ‌کش می‌تواند مفید باشد؛ اما حتماً در فصل پاییز مابقی بوته‌های آلوده را جمع آوری کنید و بسوزانید تا در کشت بعدی از شیوع این بیماری جلوگیری شود.

• پژمردگی فوزاریومی گوجه فرنگی

به‌جرئت می‌توان گفت که بدترین بیماری گوجه فرنگی همین قارچ است. این قارچ توسط عوامل مختلفی به گیاه سرایت می‌کند و پژمردگی کامل برگ‌ها و میوه‌ها را به همراه دارد. بدترین قسمت ماجرا اینجاست که اگر این قارچ وارد خاک شود و خاک را آلوده کند تا سال‌ها تأثیرش را روی خاک می‌گذارد و ازبین‌بردن آن دشوار است.

اولین علائم این بیماری تغییر رنگ آوندها در ساقه و برگ‌هاست و خشکی دمبرگ‌ها نیز از علائم بعدی به حساب می‌آید. در صورت مشاهده و تشخیص این بیماری بوته‌های آلوده را فوراً از خاک بیرون بیاورید و بسوزانید. برای جلوگیری از این بیماری می‌توان از قارچ کش استفاده کرد؛ ولی برای درمان آن خیر! 

• کپک خاکستری گوجه فرنگی

کپک خاکستری یک بیماری قارچی است که باعث سوختن شکوفه‌های گوجه و نابودی بوته می‌شود. بستگی دارد این بیماری در چه فصلی به گیاه سرایت کند. در فصلی که گیاه میوه داده باشد این قارچ به نابودی برگ‌ها و میوه نیز می‌پردازد و آنها را می‌پوساند. عامل این کپک نوعی قارچ به نام Botrytis است.

در صورت مشاهده لکه‌های بیضی شکل و مرطوب روی ساقه‌ی گیاه این بیماری تشخیص داده می‌شود. این لکه‌ها بعد از ساقه روی گلگاه میوه‌ها و برگ‌ها ایجاد می‌شوند. برای جلوگیری از شیوع این بیماری به بوته‌های دیگر با وسایل باغبانی ضد عفونی شده قسمت‌ها آلوده را هرس کنید و همچنین از تهویه ‌هوای مناسب محیط مطمئن شوید. استفاده از سموم شیمیایی و کودهای کلسیمی نیز برای حل این مشکل سودمند است.

• سفیدک پودری گوجه فرنگی

سفیدک پودری توسط عامل قارچی Leveillula Taurica ایجاد می‌شود. این بیماری بافت برگ‌ها را مورد هدف می‌گیرد و به خشک‌شدنشان منجر می‌شود. درست است که تأثیر مستقیم آن روی میوه‌ها مشاهده نمی‌شود؛ اما این بیماری هم کیفیت و هم کمیت گوجه‌فرنگی‌ها را پایین می‌آورد.

این بیماری به راحتی با مشاهده‌ی تکه‌های سفید شبیه به پودر قابل شناسایی است. برای مدیریت این مشکل ابتدا شاخه‌های آلوده را حذف کنید و مطمئن شوید که به مابقی شاخه‌ها انتقال نمی‌یابد. سپس می‌توانید از انواع سموم و قارچ‌کش‌ها برای رفع مشکل استفاده کنید. توجه داشته باشید که پایین آوردن رطوبت باغ و آبیاری با روشی به جز آب‌پاشی الزامی‌ است. همچنین باید تهویه‌ هوای محیط را مناسب نگه دارید.

معرفی بیماری‌های ویروسی گوجه فرنگی

متأسفانه بیماری‌های ویروسی گیاهان هیچ درمان مؤثری ندارند و فقط می‌توان از آنها پیشگیری کرد و یا آنها را کنترل نمود. این عوامل ویروسی موجب بروز مشکل و بیماری در گوجه فرنگی می‌شوند:

• پیچیدگی برگ گوجه فرنگی

در حقیقت عامل این بیماری همان ویروسی است که مگس سفید منتقل می‌کند و قبلاً به آن اشاره کردیم. این ویروس که نام کامل آن Tomato Yellow Leaf Curl Virus است و به‌اختصار آن را TYLCV می‌نامند خسارات گسترده‌ای به مزارع نقاط گرمسیر و نیمه گرمسیر می‌زند. این بیماری موجب جلوگیری از رشد بوته و پیچیدن برگ‌های آن به هم می‌شود و کیفیت محصول را بسیار پایین می‎‌آورد.

برگ‌های کوچک فر خورده اولین و تهدیدآمیزترین نشانه‌ای است که مشاهده می‌کند. در صورت مشاهده کردن این عارضه باید ابتدا بوته‌ی آلوده را از ریشه در بیاورید تا از انتقال ویروس به مابقی بوته‌ها جلوگیری کنید. همچنین علف‌های هرز اطراف گیاه را نیز از ریشه جدا کنید. برای بهتر رشد کردن مابقی بوته‌ها سر آنها را هرس کنید و به آنها کود تقویتی مناسب بدهید.

برای جلوگیری از شیوع این بیماری مهم‌تر از همه انتخاب بذر یا نشا مناسب و غیر آلوده است. همچنین استفاده از حشره کش مناسب برای گیاهان ضروری است؛ چراکه این ویروس توسط مگس سفید و آفات دیگر انتقال می‌یابد.

• چروکیدگی قهوه‌ای گوجه فرنگی یا روگوز گوجه فرنگی

این بیماری معمولاً خانواده گوجه‌ها و فلفل‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و به مزارع آنها آسیب می‌زند. شیوع این بیماری که از طریق ویروسی به نام ToBRFV اتفاق می‌افتد باعث تاول‌زدن و بدشکل شدن برگ‌ها و سپس بسیار بدفرم شدن و لک‌شدن گوجه‌ها می‌شود. همچنین این ویروس اندازه‌ی محصولات را کوچک‌تر می‌کند و باعث ریزش آنها نیز می‌شود.

این بیماری از طریق بذر آلوده، خاک آلوده، آب آلوده و وسایل باغبانی آلوده منتقل می‌شود و رعایت اصول بهداشتی بهترین راه جلوگیری از آن است. البته ضدعفونی خاک و انتخاب بذر مناسب نیز از مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از شیوع این ویروس است.

برای شناسایی ویروس مشاهده‌ی نقوش موزائیکی روی گوجه‌ها می‌تواند نشانه‌ی خوبی باشد. البته علائم پراکنده‌ی دیگری نیز وجود دارد که مشابه دیگر بیماری‌ها است و تشخیص این ویروس با آنها سخت است. برای کنترل این ویروس نیز باید بوته‌های آلوده را جدا کنید و بسوزانید.

معرفی بیماری‌های باکتریایی گوجه فرنگی

این مشکلات گوجه فرنگی در اثر رشد باکتری‌های مضر در بستر آنها به وجود می‌آید:

• پژمردگی باکتریایی گوجه فرنگی

این بیماری توسط نوعی باکتری به نام Ralstonia solanacearum به وجود می‌آید و باعث توخالی شدن ساقه و پژمردگی مستقیم گیاه می‌شود. ریزش و پژمردگی برگ‌های گیاه بدون هیچ‌گونه زردی از عواقب ابتلا به این بیماری است. این بیماری رشد بوته را نیز کند می‌کند و به‌ثمررسیدن میوه‌ها را مختل می‌نماید.

از آنجایی که این باکتری در خاک زندگی می‌کند بهترین راه جلوگیری از آن آفتاب دهی و ضدعفونی خاک است. در انتخاب بذر یا نشا نیز باید دقت کافی به خرج داد. برای شناسایی این بیماری به گل‌های گوجه نگاه کنید که آیا پژمرده می‌شوند یا برگ‌ها بدون هیچ‌گونه زرد شدن خشک می‌شوند و می‌ریزند؟ در صورت مشاهده این علائم قسمت‌های آلوده را هرس کنید، با استفاده از کود مناسب PH خاک را پایین بیاورید و رطوبت محیط را پایین بیاورید.

• شانکر باکتریایی گوجه فرنگی

شانکر باکتریایی گوجه فرنگی نوعی بیماری است که بافت آوندی گیاه را نابود می‌کند و به سوختگی و پژمردگی برگ‌ها و بد رنگ و مزه شدن میوه‌ها منجر می‌شود. عامل اصلی این بیماری نوعی باکتری به نام Clavibacter Michiganense است.

اولین نشانه‌ی این بیماری لکه‌های کرمی رنگ روی برگ‌های جوان به قطر 1 یا 2 میلی متر است. پس از آن دور برگ به نوعی سوختگی دچار شده و کم‌کم خشک می‌شود و می‌افتد. برای جلوگیری از رشد این باکتری در گیاه باید به سرعت بوته های آلوده را از بین ببریذ و با سم مناسب سم پاشی کنید.

• لکه باکتریایی گوجه فرنگی

ای بیماری همان‌طور که از اسمش پیداست باعث ایجاد لکه‌های بدترکیبی در سطح برگ و گوجه‌ها می‌شود. این لکه‌های سیاه و کوچک که به‌شدت از کیفیت محصول می‌کاهند، توسط عامل باکتری Xanthomonas campestris pv vesicatoria ایجاد می‎شوند.

مشاهده تعداد زیادی لکه‌های قهوه‌ای رنگ کوچک روی برگ‌ها اولین علائم این بیماری است. برای حل مشکل بهترین کار جدا کردن شاخه‌های آلوده و استفاده از قارچ کش برای بوته‌ها است. البته پیشگیری از این بیماری با خرید بذر یا نشا مطمئن، ضد عفونی خاک قبل از کشت، استفاده از روش‌های آبیاری کم رطوبت و رعایت اصول بهداشتی بهتر از درمان آن با هزینه‌های سنگین است. 

معرفی بیماری‌های غیرعفونی و عارضه‌‎های گوجه فرنگی

و در پایان به بیماری‌هایی که هیچ‌گونه عوامل ویروسی، باکتریایی یا قارچی ندارند و از راه‌ها عفونی ایجاد نمی‌شوند. علت اصلی شکل‌گیری این بیماری‌ها بذر نامناسب و عوامل محیطی نامناسب است. 

• بیماری صورت گربه‌ای گوجه فرنگی

این بیماری میوه را دارای زخم‌های قهوه‌ای شکل و بدشکلی می‌کند که اصطلاحاً می‌گویند شکل میوه شبیه به صورت گربه شده است. اختلال فیزیولوژیکی در گیاه باعث این نوع بدشکل شدن میوه و پایین آمدن کیفیت آن می‌شود. 

این بیماری با نقش بستن اولین خطوط قهوه‌ای روی گوجه‌فرنگی‌ها قابل‌مشاهده است و دلیل اصلی آن تغییر ناگهانی دمای محیط است. برای رفع این مشکل باید دمای محیط را مناسب نگه دارید و در صورت سردشدن هوا روی محصولات را بپوشانید.

• آفتاب سوختگی گوجه فرنگی

این بیماری غیرعفونی به سوختگی میوۀ گوجه فرنگی منجر می‌شود که معمولاً دلیل آن نور مستقیم خورشید یا خشکسالی است. به طور کلی این عارضه در صورت افزایش دمای درونی گوجه فرنگی رخ می‌دهد و گیاهانی که دارای برگ‌های کمتری هستند بیشتر در معرض این مشکل قرار می‌گیرند.

قسمت‌هایی که گوجه فرنگی که به صورت مستقیم در معرض آفتاب قرار گرفته‌اند، ابتدا چروکیده شده و سپس نسبت به سایر قسمت‌های گیاه نرم‌تر و روشن‌تر می‌شوند؛ این قسمت‌ها به تدریج حالتی فرو رفته و چرمی به خود می‌گیرند و در نهایت به طور کامل از بین می‌روند. از علائم ابتدایی آفتاب سوختگی گوجه فرنگی می‌توان به پیدایش نقاط سفید رنگ بر روی برگ و بوته گیاه اشاره کرد. 

برای رفع این مشکل از تابش مستقیم نور خورشید به بوته‌ها جلوگیری کنید و در ساعات خیلی گرم برای آنها سایه ایجاد کنید. همچنین مطمئن شوید که به اندازه‌ی کافی به بوته‌ها آب داده می‌شود.

• ترک خوردگی گوجه 

ترک خوردگی میوه گوجه‌فرنگی معمولاً به دلیل نوسانات ناگهانی رطوبت یا دمای بالا رخ می‌دهد. وقتی که گیاه پس از یک دوره خشکی با آبیاری زیاد یا بارندگی شدید مواجه می‌شود، پوست میوه نمی‌تواند به سرعت با رشد داخلی هماهنگ شود و دچار ترک می‌شود.

مدیریت صحیح آبیاری، مالچ پاشی، تعذیه مناسب گیاه از جمله استفاده از کودهای کلسیمی مانند «کود نیترات کلسیم برای گوجه فرنگی» و برداشت به موقع (زودتر از رسیدگی کامل) به کاهش ترک خوردگی میوه‌ها کمک می‌کند. پیشنهاد می‌کنیم مقاله ذکر شده را حتما مطالعه کنید.

سخن نهایی

گوجه فرنگی از دسته صیفی‌جات پرفروش و پرطرف‌دار است که کیفیت آن قیمتش را تعیین می‌کند. بیماری‌ها و آفات گوجه فرنگی مشکلات مختلفی می‌توانند از لحاظ کیفیتی و کمیتی محصولات یک بوته را تحت‌تأثیر قرار دهند. برای اینکه این بیماری‌ها را بشناسید و بدانید چطور باید از آنها جلوگیری کرد یا با آنها مقابله کرد این مطالب را گردآوری کردیم. امیدواریم خواندن این مقاله برای شما مفید بوده باشد.

مطالب مرتبط

سؤالات متداول