گندم از جمله مهمترین گیاهان زراعی دنیا میباشد و بیماریهای قارچی از جمله انواع سیاهکها سالانه خسارت زیادی به مزارع گندم وارد میکنند. در واقع علت سیاه شدن خوشه گندم انواع سیاهک هستند. سیاهکهای گندم انواع مختلفی دارند از جمله سیاهک آشکار، سیاهک پنهان، سیاهک ناقص و سیاهک برگی اما مهمترین سیاهکهای گندم شامل سیاهک پنهان و آشکار گندم هستند که بیشترین پراکنش و خسارت را به مزارع گندم کشور وارد میکنند.
در این مقاله قصد داریم شما خوانندگان را با این بیماریها آشنا کنیم و در انتها روشهای مدیریت و کنترل آنها را توضیح دهیم. پس تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
سیاهک گندم شامل چهار نوع سیاهک آشکار، سیاهک پنهان، سیاهک ناقص و سیاهک برگی است. بیماری سیاهک پنهان و آشکار گندم میتوانند خسارت متوسط تا 30 درصدی به گندم وارد کنند و راههای پیشگیری از آنها از طریق بذرمال کردن با قارچکشها و کاشت ارقام مقاوم به شمار میرود. |
سیاهک پنهان گندم
بیماری سیاهک پنهان گندم از مهمترین بیماریهای قارچی گندم است و پس از زنگ گندم در درجه دوم اهمیت قرار میگیرد. در ایران خسارت متوسط این بیماری بین 20 تا 30 درصد میباشد. عامل این بیماری گونههای مختلف قارچ بیماریزا با نام علمی Tilletia spp. میباشند.
اسپورها (هاگهای) این قارچ در داخل خاک و یا بر روی بذرهای آلوده زندگی میکنند و با شروع جوانهزنی بذرها زندگی خود را آغاز میکند. همزمان با رشد گیاه، این قارچ نیز بر روی اندامهای بوته رشد میکند.
در زمان ظهور خوشهها این قارچ به دانهها حمله کرده و آنها را سیاه میکند. پودر سیاه دانههای گندم همان اسپورهای قارچ هستند که پس از ریزش در سطح خاک باعث آلودگی خاک میشوند.
علائم بیماری سیاهک پنهان گندم
علائم بیماری سیاهک گندم تا قبل از ظهور خوشهها قابل مشاهده نیست. فقط بوتههای آلوده معمولا رشد و ارتفاع کمتری نسبت به بوتههای سالم پیدا میکنند که در اکثر موارد چشمگیر نیست.

در صورت آلودگی بوتهها به این بیماری، فرم خوشهها حفظ شده و فقط دانهها سیاه میشوند. دانههای خوشههای آلوده، کوتاهتر و گرد میشوند و رنگ آنها سبز مایل به آبی بوده که به مرور سیاه میشوند. در این مرحله تودههای اسپور قارچ (هاگها) به وسیله پوسته نازکی محصور شده و این پوسته قبل از برداشت یا در مرحله درو محصول، باز شده و اسپورها در هوا پخش میشوند.
چرخه زندگی قارچ عامل سیاهک پنهان گندم
اسپورهای این قارچ زمستان را در خاک یا روی بذر سپری میکنند. با شروع جوانهزنی بذرها قارچ به داخل گیاهچه نفوذ کرده و همزمان با رشد گیاه درون بافت آن توسعه پیدا میکند. در زمان خوشه رفتن گندم، رشد اندامهای قارچ درون خوشه توسعه پیدا میکند و به سرعت دانهها را آلوده میکند.
درمان سیاهک پنهان گندم
این بیماری درمان ندارد و تنها راه مقابله با آن روش پیشگیری است. بهترین راه پیشگیری از این بیماری بذرمال کردن گندم با قارچکشها قبل از کاشت است.
قارچکشهایی از جمله تبوکونازول (راکسیل) و کربوکسین تیرام به میزان نیم تا یک کیلوگرم برای یک تن بذر استفاده شود. با اینحال رعایت تناوب زراعی و کاشت ارقام مقاوم نیز از دیگر راههای پیشگیری از این بیماری میباشد.
سیاهک آشکار گندم
قارچ عامل این بیماری ustilago trittici میباشد. این بیماری دارای گسترش بالایی در مناطق مختلف دنیا از جمله ایران دارد. خسارت این بیماری معمولا کمتر از سیاهک پنهان است و میتواند از 8 تا 30 درصد متغیر باشد.
در صورت آلودگی مزرعه به این بیماری، بوتههای آلوده سریعتر به خوشه میروند و خوشهها به رنگ قهوهای تغییر رنگ میدهند. به مرور زمان بافت دانه تبدیل به اسپورهای قارچ شده و گرد سیاه رنگی جای دانهها را میگیرد.
همزمان با شروع جوانهزنی بذور گندم، میسیلیومهای قارچها جوانه زده و در طول فصل با رشد بوتههای گندم درون بافتها رشد میکند و به سمت نوک خوشهها حرکت میکند.
علائم بیماری سیاهک آشکار گندم
علائم بیماری سیاهک آشکار گندم، در زمان پیدایش سنبلهها مشخص میشود و با سیاه شدن سنبلهها و ایجاد تودههای پودری سیاه رنگ در آن مشخص میشود. در محل دانهها اندامهای باردهی قارچ (هاگها) رشد مینمایند و در خوشههای آلوده هیچ دانهای رشد نخواهد کرد. در نهایت خوشههای بوتههای آلوده پس از وزش باد یا بارندگی لُخت میشوند و یک ساقه لخت باقی میماند.
چرخه زندگی سیاهک آشکار گندم
زمستانگذرانی این قارچ بر روی بذرها یا در داخل خاک به صورت میسیلیومهای غیرفعال انجام میشود. سپس با سبز شدن بذرها فعالیت قارچ نیز آغاز شده و تا مرحله خوشهدهی بر روی بوتهها زندگی میکند و در نهایت پس از ظهور خوشه به دانهها بجز محور اصلی خوشه حمله میکند. از آنجایی که محیط مرطوب برای رشد این قارچ مطلوب است؛ این بیماری در مناطق مرطوب کشور و همچنین سالهای پربارش خسارت بیشتری به مزارع وارد میکند.
درمان بیماری سیاهک آشکار گندم
به دلیل منتقل شدن این بیماری از طریق بذر آلوده، در قدم اول تهیه بذر سالم و گواهی شده جهت پیشگیری از ابتلای مزرعه به بیماری مهمترین قدم است. در درجه دوم کاشت ارقام مقاوم به بیماری و همچنین بذرمال کردن با قارچ کش دومین قدم در مدیریت و کنترل این بیماری است.
قارچکشهای توصیه شده به همراه مقدار مصرف به منظور بذرمال گندم در جدول زیر اشاره شده است:
قارچکش | مقدار مصرف | توضیحات |
تتراکونازول (دومارک) | یک لیتر برای یک تن بذر | به دلیل بذر زاد بودن این بیماری حتما به صورت بذرمال استفاده شود |
سایپروکونازول+ دیفنوکونازول | یک لیتر برای یک تن بذر | |
تبوکونازول (راکسیل) | نیم تا یک و نیم لیتر قارچ کش مایع برای یک تن بذر / نیم تا یک و نیم کیلوگرم قارچش کش پودری برای یک تن بذر |
لازم است یادآوری کنیم تغذیه مناسب، به ویژه تأمین مواد مغذی اساسی مانند نیتروژن، فسفر و پتاسیم، میتواند باعث تقویت سیستم ایمنی گیاه شود و مقاومت آن را در برابر بیماریها افزایش دهد. در همین راستا پیشنهاد میکنیم مطلب «جدول کود دهی گندم» را مطالعه کنید.
سیاهک ناقص گندم
این بیماری که به سیاهک هندی نیز معروف است توسط قارچی با نام علمی Tilletia indica ایجاد میشود. در این بیماری نیز علائم در خوشهها دیده میشود و تعدادی از دانهها یا قسمتی از آنها سیاه رنگ میشوند به همین دلیل تشخیص آن مشکل است. خسارت این بیماری نسبت به سایر سیاهکهایی که در مقاله اشاره شد ناچیز است. مانند سیاهک پنهان و آشکار بذرها یا خاک آلوده به اسپور (هاگ) قارچ، اصلیترین منابع آلودگی اولیه هستند.
اسپورها همچنین توسط باد و حشرات پخش میشوند و در طی مرحله گلدهی، گیاه را آلوده کرده و ممکن است تمام یا قسمتی از دانه، توسط میسیلیوم (اندامهای قارچ) اشغال شده و به توده اسپور (هاگ) تبدیل میشود. همچنان روشهای پیشگیری موثرترین راه مقابله با این بیماری میباشند و در صورت ابتلا مزرعه به بیماری میتوان از قارچکشهای زیر در مرحله ساقه روی مزرعه استفاده کرد.
- ساپروکونازول (آلتو)
- پروپیکونازول (تیلت)
- تبوکونازول (فولیکور)
- فلوتریافول (ایمپکت)
بنابراین، با استفاده از قارچکشهای مناسب میتوان به بهبود وضعیت گیاهان و کاهش خسارات ناشی از بیماری سیاهک ناقص کمک کرد.
سیاهک برگی گندم
این بیماری قارچی بر خلاف سایر بیماریهایی که اشاره شد برگها را آلوده میکند. نام علمی عامل این بیماری قارچ Urocystis agropyri میباشد. آلودگی معمولاً در هنگام جوانه زنی گندم اتفاق میافتد و گیاهچهها قبل از خروج از خاک آلوده میشوند، عامل بیماری زمستان را به صورت میسلیوم در گیاهچه به سر میبرد که بعداً در گیاه به صورت سیستمیک در میآید و در فصل بهار در قسمت بالای گیاه میزبان اسپورزایی میکند.
علائم بیماری سیاهک برگی به صورت نوارهای خاکستری متمایل به سیاه روی برگ و غلاف توسعه مییابد. برگهای گیاهان بیمار اغلب پیچ خورده و دارای ضایعات طویل خاکستری یا سیاه رنگ هستند که به موازات رگبرگهای برگ قرار دارند.
این بیماری معمولا خسارت چشمگیری ندارد و در صورت بذرمال با قارچکش و همچنین کاشت ارقام مقاوم و رعایت تناوب زراعی خسارتی وارد نمیکند. قارچکشهای توصیه شده جهت بذرمال این بیماری مانند بیماری سیاهک ناقص گندم میباشد.
سخن پایانی
سیاهک پس از زنگ گندم به عنوان یکی از مهمترین بیماریهای گندم در ایران است. بهترین راه مقابله با این بیماری کاشت ارقام جدید و همچنین بذرمال کردن با قارچکشهای مناسب قبل از کاشت میباشد. در این مقاله به مهمترین انواع سیاهک گندم پرداخته شد و راههای مقابله با آنها مطرح شدند. از شما کشاورزان خواهشمندیم اگر تجربهای در این زمینه دارید در قسمت کامنتها با ما درمیان بگذارید.
مطالب مرتبط
یکی دیگر از بیماریهای گندم که خسارات جدی به مزارع وارد میکند، «بیماری زنگ گندم» است. این بیماری دو نوع زرد و قهوهای دارد که در مقالۀ ذکر شده روش کنترل آن و قارچ کش مناسب را معرفی کردهایم. پیشنهاد میکنیم آن را مطالعه کنید. «آفات و بیماریهای گندم» را در یک مقاله لیست کردهایم و روش مقابله با هر کدام را در آن توضیح دادهایم توصیه میکنیم این موضوع را مطالعه کنید. |
سوالات متداول
اولین علائم معمولا در خوشهها و تغییر رنگ دانههای آن دیده میشود اما در سیاهک برگی این علائم در سطح برگ و در مراحل ابتدایی رشد دیده میشود.
پیشگیری با بذرمال قارچکشها و همچنین کاشت ارقام مقاوم بهترین روش مقابله با این بیماری است
در این حالت تا حدی از پیشرفت بیماری جلوگیری میشود و سرعت خسارت آن را کند میکند اما علائم رفع نخواهد شد. همچنین در این شرایط فقط باید از قارچکشهای سیستمیک مانند فولیکور و ایمپکت استفاده کرد.